Gorączka, czyli podwyższona temperatura ciała, to naturalna reakcja obronna naszego organizmu, który próbuje poradzić sobie z infekcją bakteryjną, wirusową lub grzybiczą. Jeśli jednak temperatura jest zbyt wysoka i utrzymuje się przez dłuższy czas, konieczna jest szybka interwencja, ponieważ może stanowić zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia.
Bardzo ważne jest, aby poznać przyczynę gorączki. Dzięki temu możliwe jest wdrożenie skutecznej terapii i zapobieganie powikłaniom. Różnego rodzaju badania diagnostyczne pozwalają ustalić, jakie patologie powodują podwyższenie temperatury ciała, a także monitorować proces leczenia. Gorączka jest jedną z najczęstszych przyczyn konsultacji lekarskich na całym świecie [1].
Dlaczego temperatura naszego ciała się podnosi?
Fizjologiczna temperatura naszego ciała waha się w granicach 36,4°C a 37°C. Niektóre źródła podają, że u osób zdrowych może się ona obniżać nawet do 36°C [2]. Dokładna wartość nie jest stała. Temperatura ciała zależy pory dnia (najniższa jest rano, a najwyższa wczesnym wieczorem), aktywności fizycznej, temperatury otoczenia, wieku, płci, a w przypadku kobiet również miesięcznego cyklu płciowego [3].
Wiele zależy również od tego, gdzie mierzona jest temperatura ciała. Najczęściej wybieranym miejscem pomiaru jest dół pachowy lub pachwina w przypadku małych dzieci. Coraz chętniej ciepłota ciała sprawdzana jest na skórze czoła – za sprawą bezdotykowych termometrów na podczerwień. Trzeba jednak zaznaczyć, że pomiary te nie są najbardziej dokładne. Dzieje się tak ze względu na ochłodzenie skóry przez skurcz naczyń krwionośnych oraz ochładzanie się powłok ciała pod wpływem pocenia się i parowania [3].
Dlatego bardziej dokładna jest temperatura ciała mierzona w jamie ustnej – pod językiem. Trzeba jednak pamiętać, że dla tej metody są inne normy. Prawidłowa ciepłota ciała mieści się w zakresie 35,5-37,5°C. Tutaj również pewne czynniki mogą wpływać na pomiar temperatury - m.in. przyspieszony oddech i ostatnio wypite płyny [3].
Równie dokładny jest pomiar temperatury ciała w odbycie. W tym przypadku wpływ czynników środowiskowych na wynik jest znikomy. Jednak metoda ta nie jest powszechnie stosowana ze względu na nieprzyjemne doznania oraz ryzyko zakażenia. Prawidłowa temperatura ciała mierzona w odbytnicy mieści się w zakresie 36,6°C–37,9 °C [3].
Ponieważ temperatura ciała podlega działaniu wielu czynników, potrzebny jest mechanizm, który pozwala ją kontrolować. Odpowiada za to ośrodek termoregulacji. Działa on na zasadzie termostatu – gdy zachodzi taka potrzeba, powoduje podwyższenie lub obniżenie temperatury ciała [4].
Za kontrolę temperatury ciała człowieka odpowiada najmniejsza część międzymózgowia, czyli podwzgórze. To w nim znajduje się ośrodek termoregulacji, utrzymujący równowagę cieplną w całym organizmie. Podwyższona temperatura, nawet o 1° Celsjusza, powoduje przyspieszenie metabolizmu, dzięki czemu organizm może znacznie intensywniej produkować komórki odpornościowe walczące z infekcją, co sprawia, że wiele zarazków chorobotwórczych szybciej ginie.
Jak się zatem okazuje, cały proces związany z podwyższającą się temperaturą może być korzystny dla naszego organizmu. Jednak zbyt wysoka temperatura jest groźna dla zdrowia. Niezbędne jest więc uważne monitorowanie gorączki, a w razie potrzeby – skuteczne jej zwalczanie.
Co to jest gorączka?
Gorączka to stan, w którym temperatura ciała wzrasta powyżej 38°C [5]. Rozwija się on w podobnych mechanizmach, co fizjologiczne procesy termoregulacyjne (np. gdy człowiek jest narażony na niską temperaturę otoczenia). Różnica polega na zmianie punktu równowagi termicznej. Jest on ustawiany na wyższy poziom. Tym samym prawidłowa temperatura ciała (średnio 36,6 °C) jest uznawana za nieprawidłową. Dlatego organizm dąży do jej podwyższenia [1].
Gorączka jest efektem odpowiedzi ze strony wielu układów w organizmie człowieka. Swój udział w tym procesie mają mechanizmy neurologiczne, immunologiczne i endokrynologiczne. W jego przebiegu dochodzi również do zmiany fizjologicznych cech układów w ciele człowieka. Dlatego gorączka jest objawem, który świadczy o procesach patologicznych związanych z chorobą [1].
Rodzaje gorączki
W zależności od wysokości temperatury rozróżniamy różne stany gorączkowe:
- 38° – 38,5° Celsjusza – gorączka nieznaczna,
- 38,5° – 39,5° Celsjusza – gorączka umiarkowana,
- 39,5° – 40,5° Celsjusza – gorączka znaczna,
- 40,5° – 41° Celsjusza – wysoka gorączka,
- powyżej 41° Celsjusza – gorączka nadmierna.
Warto pamiętać, że rozróżniamy też stan podgorączkowy. Oznacza on podwyższoną temperaturę ciała. W czasie pomiaru pod pachą mieści się ona w zakresie 37,1-37,9°C.
Gorączka może różnić się przebiegiem. Wówczas mowa o torach gorączkowych. Tym samym wyróżniane są [5]:
- gorączka ciągła – cechuje się niewielkimi wahaniami ciepłoty ciała,
- gorączka przerywana – gorączka występuje co kilka dni,
- gorączka hektyczna – znaczne spadki temperatury (np. z brakiem gorączki rano i podwyższoną temperaturą ciała wieczorem).
Jeżeli gorączka utrzymuje się tylko przez jeden dzień, mowa o gorączce przelotnej. Wyróżniana jest także gorączka nieregularna, w której trudno jest określić jeden tor gorączkowy.
Jak poprawnie mierzyć temperaturę ciała?
Pomiar temperatury ciała jest podstawowym badaniem nie tylko diagnostycznym, ale też pozwalającym kontrolować przebieg gorączki i skuteczność jej leczenia. Aby wyniki były wiarygodne, konieczne jest przestrzeganie następujących zasad:
- Temperaturę ciała należy mierzyć zawsze tą samą metodą i w tym samym miejscu na ciele.
- Temperatura ciała nie powinna być mierzona po kąpieli i aktywności fizycznej.
- W czasie pomiaru temperatury należy zachować spokój i pozostać bez ruchu.
- Należy postępować według dalszych zaleceń producenta termometru do pomiaru ciepłoty ciała.
Regularne pomiary są ważne, aby kontrolować, czy nie wystąpiła ponownie wysoka ciepłota ciała, która wymaga podjęcia działań leczniczych.
Jakie są przyczyny gorączki?
Zwiększona ciepłota ciała, czyli gorączka, jest związana z pojawieniem się w organizmie pirogenów. Są to substancje, które mają zdolność do oddziaływania na ośrodek termoregulacji. Bardzo często są to białka będące produktem metabolizmu drobnoustrojów (wirusów, bakterii, grzybów, pasożytów). Mogą to jednak być również toksyny [3].
Gorączka jest jednym z objawów infekcji wirusowej lub bakteryjnej i bardzo często towarzyszy nam podczas przeziębienia lub grypy. Ale pojawia się również przy innych chorobach dróg oddechowych (np. ropne zapalenie gardła, zapalenie płuc, zapalenie zatok) oraz gdy dochodzi do zakażenia układu moczowego, pokarmowego lub neurologicznego. Wbrew pozorom podwyższona temperatura jest pożytecznym narzędziem w walce z chorobą, ponieważ ma na celu zwalczanie źródła infekcji.
Warto zdawać sobie sprawę, że okoliczności powstania gorączki nie muszą być związane z infekcją. Podwyższona temperatura ciała może być spowodowana procesami alergicznymi, autoimmunologicznymi lub nowotworowymi. Gorączka występuje niemal zawsze występuje w przebiegu stanu zapalnego [5].
Jakie objawy mogą towarzyszyć gorączce?
Gorączka niemal zawsze przebiega z następującymi objawami [5]:
- przyspieszenie akcji serca (średnio o 4,4 uderzenia na każdy dodatkowy 1° C),
- dreszcze (gdy temperatura ciała podnosi się),
- wzmożona potliwość (gdy temperatura ciała zaczyna się obniżać),
- ból głowy (związany z rozszerzeniem naczyń krwionośnych),
- zaczerwienienie skóry.
Dreszcze przy gorączce są związane z pobudzeniem ośrodka termoregulacji. Organizm próbuje w ten sposób dostosować się do zmiany punktu nastawczego termoregulacji [3].
Gorączka powoduje również ogólne osłabienie i pogorszenie samopoczucia, brak apetytu, zmęczenie. Pojawiają się też objawy towarzyszące, które są związane z przyczyną podwyższenia temperatury ciała. Mogą to być między innymi:
- dolegliwości wskazujące na infekcję dróg oddechowych (np. kaszel, chrypka, katar) [6],
- dolegliwości wskazujące na infekcję dróg moczowych (np. ból przy oddawaniu moczu, ból okolicy lędźwiowej, pieczenie w okolicy cewki moczowej) [7],
- dolegliwości wskazujące na neuroinfekcję (np. światłowstręt, sztywność karku) [8],
- dolegliwości wskazujące na infekcję układu pokarmowego (np. ból brzucha, wymioty).
Oprócz tego gorączce towarzyszą odchylenia od normy w badaniach laboratoryjnych.
Kiedy należy leczyć gorączkę?
Ponieważ podwyższona temperatura ciała należy do podstawowych mechanizmów obronnych organizmu, nie zawsze konieczne jest jej obniżanie. Przyjmuje się, że reakcji nie wymaga stan podgorączkowy. Podanie leków przeciwgorączkowych jest natomiast wskazane przy temperaturze ciała przekraczającej 38°C. Kluczowe znaczenie ma też racjonalne i stałe monitorowanie temperatury ciała.
Podkreśla się jednak, że gorączka jest wyczerpująca dla organizmu. Jest również przyczyną dyskomfortu i znacznego pogorszenia samopoczucia. W takich sytuacjach nie należy brać pod uwagę korzyści wynikających ze zwiększonej ciepłoty ciała w walce z drobnoustrojami, ale rozpocząć leczenie [3].
Kiedy trzeba udać się do lekarza?
Względnie niewysoka gorączka, czyli taka, która nie przekracza 39°C oraz wskazująca na infekcję bakteryjną lub wirusową, może być leczona w domu. W terapii stosuje się metody farmakologiczne, ale również naturalne i domowe. Przy niskiej gorączce można stosować naturalne preparaty, takie jak napar z kwiatu lipy, malin czy kory wierzbowej.
Są jednak sytuacje, w których gorączka musi zostać pilnie skonsultowana z lekarzem. Dzieje się tak, gdy temperatura ciała jest podwyższona przez kilka dni i obniża się wyłącznie po podaniu leków przeciwgorączkowych. Konsultacja jest również potrzebna, jeżeli dodatkowo występują następujące objawy:
- utrata przytomności,
- silny ból brzucha,
- silny ból głowy,
- zaburzenia świadomości,
- zatrzymanie stolca,
- wymioty,
- krwiste zabarwienie moczu,
- żółtaczka.
Interwencji wymaga również wysoka gorączka, a także utrzymujący się wzrost temperatury ciała, któremu nie towarzyszą objawy wskazujące na zakażenie.
Jak wygląda farmakologiczne leczenie gorączki?
Gorączka powinna być leczona przy pomocy leków przeciwgorączkowych. Większość z nich jest dostępnych bez recepty. Preparat musi być dostosowany do wieku osoby chorej. Należy go dawkować zgodnie z zaleceniami producenta i lekarza. Nie jest dopuszczalne łączenie leków, które należą do tej samej grupy środków przeciwgorączkowych. W razie wątpliwości dotyczących farmakologicznego leczenia gorączki, trzeba skonsultować się z lekarzem.
Najczęściej stosowanym lekiem przeciwgorączkowym jest paracetamol. Można podawać go zarówno dorosłym, jak i dzieciom. Nie został poznany dokładny mechanizm jego działania. Prawdopodobnie opiera się on na blokowaniu enzymów cyklooksygenazy w układzie nerwowym. Tym samym zablokowana jest produkcja prostaglandyn, więc nie dochodzi do rozwinięcia się stanu zapalnego, którego skutkiem jest gorączka. Działanie paracetamolu utrzymuje się od 4 do 6 godzin [6].
Jeżeli gorączce towarzyszą objawy przeziębienia lub grypy, można sięgnąć po paracetamol w formie preparatu złożonego. Zawiera on dodatkowo witaminę C oraz fenylefrynę. Obie substancje wspierają organizm w walce z infekcją. Pierwsza z nich uszczelnia naczynia krwionośne i wzmacnia odporność, a druga łagodzi obrzęk błony śluzowej nosa i tym samym ułatwia oddychanie [9]. Lek tego typu jest dostępny w aptekach bez recepty.
Leki przeciwgorączkowe mogą zawierać również substancje należące do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Najczęściej wybierany w walce z gorączką jest ibuprofen [6]. Również blokuje on produkcję prostaglandyn.
Bardzo ważne jest, aby zachować odpowiedni odstęp przed podaniem kolejnej dawki leku przeciwgorączkowego. Można stosować paracetamol i NLPZ zamiennie. Taki schemat terapii należy jednak omówić z lekarzem. Podkreśla się, że ważniejsza i skuteczniejsza jest prawidłowo przeprowadzona monoterapia (leczenie gorączki jednym lekiem), a więc odpowiednie dawkowanie i przestrzeganie odstępów między kolejnymi dawkami [3].
Naturalne sposoby na gorączkę
Gorączka może być obniżana również przy pomocy naturalnych sposobów. Metody te opierają się na stosowaniu ziół, które wykazują właściwości napotne, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. Wspierają one leczenie farmakologiczne oraz mogą przyczynić się do poprawienia samopoczucia osoby chorej.
Przy gorączce można sięgnąć po:
- czarny bez – zawiera flawonoidy, które mają działanie napotne [10],
- kwiat lipy – zawiera flawonoidy, które obniżają temperaturę ciała dzięki działaniu napotnemu [11],
- jeżówka purpurowa – zawiera izobutyloamidy blokujące syntezę prostaglandyn [12],
- kora wierzby – wykazuje działanie przeciwgorączkowe i przeciwbólowe [13],
- miód – wykazuje działanie napotne i antyoksydacyjne [14],
- czosnek – obniża poziom prostaglandyn [15],
- szałwia – działa przeciwzapalnie [13].
Zioła, które można stosować przy gorączce, można kupić w aptekach i sklepach zielarskich. Mają one postać herbat, soków, syropów lub gotowych preparatów w formie kapsułek.
Jak jeszcze można pomóc osobie z gorączką?
Podczas przeziębienia lub grypy należy kontrolować temperaturę ciała, aby jej wartość nadmiernie się nie zwiększyła. Bardzo ważne jest odpowiednie nawodnienie organizmu [3]. Podawanie do picia wody, elektrolitów lub naparów ziołowych zmniejsza ryzyko wystąpienia zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej.
Ważne jest też dostarczanie organizmowi niezbędnych składników odżywczych, takich jak białko czy witaminy. Warto pamiętać, że gorączka zwiększa zapotrzebowanie metaboliczne.
Osoba z gorączką powinna odpoczywać. Należy zapewnić jej komfort termiczny poprzez odpowiednie ubranie oraz zapewnienie warunków w pomieszczeniu, w którym przebywa [3].
Można zastosować chłodne okłady na czoło, klatkę piersiową lub pachwiny. Pomóc może również kąpiel. Trzeba jednak pamiętać, aby woda była jedynie 1 °C niższa od temperatury ciała. W przeciwnym razie może dojść do skurczu naczyń krwionośnych [3].
Źródła:
- D. Ogoina, Fever, fever patterns and diseases called ‘fever’ – A review, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1876034111000256?via%3Dihub (dostęp 07.02.2022).
- E.J. Walter i in., The pathophysiological basis and consequences of fever, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4944485/ (dostęp 07.02.2022).
- J. R. Avner, Ostra gorączka, Pediatria po Dyplomie, 2009, t. 13 nr 5, s. 35–46.
- L. Borodulin-Nadzieja, Fizjologia człowieka – podręcznik dla studentów licencjatów medycznych, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005.
- Z. S. Pawłowski, Gorączka [w:] Z. S. Pawłowski, J. Stefaniak, Parazytologia kliniczna, Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2017, s. 99.
- A. Nowicka-Zuchowska, A. Zuchowski, Leczenie przeziębienia i grypy u dzieci, Lek w Polsce, 2019, t. 29, nr 11/12, s. 23–27.
- W. Hryniewicz, Rekomendacje diagnostyki, terapii i profilaktyki zakażeń układu moczowego u dorosłych http://antybiotyki.edu.pl/wp-content/uploads/Rekomendacje/uklmoczowyinternet.pdf (dostęp 07.02.2022).
- M. Okarska-Napierała, E. Kuchar, Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci – postępowanie praktyczne, “Standardy Medyczne/Pediatria” 2017, t. 14, s. 241-250.
- Fenylefryna [w:] Indeks Leków MP https://indeks.mp.pl/leki/desc.php?id=295&id=295 (dostęp 07.02.2022).
- M. Rygalski, E. Zawisza, Postępowanie terapeutyczne w przeziębieniu, Lek w Polsce, 2015, t. 25, nr 9, s. 16-26.
- J. Krajewska, Właściwości lecznicze kwiatostanów lipy, Lek w Polsce, 2014, t. 24, nr 10, s. 41–45.
- I. Wawer, Roślinne preparaty przeciwwirusowe do wspomagania organizmu w czasie infekcji górnych dróg oddechowych, Lek w Polsce, 2020, t. 30, nr 3, s. 6–15.
- M. Mańka, Substancje lecznicze stosowane w przeziębieniu, Lek w Polsce, 2014, t. 23, nr 7-8, s. 21-34.
- M. Bąkowska, K. Janda, Właściwości zdrowotne wybranych miodów, Pomeranian Journal of Life Sciences, 2018, t. 64, nr 3, s. 147-151.
- M. Matysiak, K. Gaweł-Bęben, K. Rybczyńska, J. Gmiński, S. Surma, Porównanie wybranych właściwości biologicznych czosnku, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2015, nr 2, s. 160–169.