Drżenia mięśniowe, czyli popularne dreszcze, to nieskoordynowane skurcze komórek mięśniowych, które nie powodują efektywnego ruchu, ale stanowią istotne źródło ciepła. Dlatego dreszcze bez gorączki mogą być reakcją na zmarznięcie i stanowić mechanizm obronny organizmu przed groźnymi skutkami oziębienia. Ale drżenia mięśniowe pojawiają się także w chorobach przewlekłych, np. w niedoczynności tarczycy i w ostrych zakażeniach dróg oddechowych. Na zimne dreszcze i uczucie dotkliwego chłodu skarżą się kobiety w wieku menopauzalnym, pacjenci z zapaleniem płuc, chorobą nowotworową i… osoby ugryzione przez szczura[1][2].
Skąd się biorą dreszcze bez gorączki?
Na czym polega regulacja temperatury ciała?
Ciepło w organizmie jest stale wytwarzane w toku przemiany materii – procesów metabolicznych. Organizm człowieka dąży do utrzymania temperatury wewnętrznej na stałym poziomie poprzez zachowywanie stanu równowagi między produkcją i utratą ciepła.
Temperatura skóry w dużym stopniu zależy od warunków zewnętrznych, jednak temperatura narządów wewnętrznych pozostaje relatywnie stała – jest to warunek konieczny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Regulacja temperatury ciała polega na wytwarzaniu ciepła (procesach termogenezy) przy jego nadmiernej utracie oraz rozpraszaniu ciepła (termolizie), jeśli organizm wytwarza je w nadmiarze[3].
Skąd się biorą dreszcze?
Kluczową rolę w procesie termoregulacji odgrywa podwzgórze. W przedniej części podwzgórza i polu przedwzrokowym skumulowane są neurony regulujące temperaturę (tzw. ośrodek termoregulacji). Tylna część podwzgórza steruje procesami termogenezy bezdrżeniowej i drżeniowej. (Przednie podwzgórze odpowiada głównie za kontrolę mechanizmów związanych z odczuwaniem ciepła, tylne – kontroluje odpowiedzi pobudzane przez zimno.)
Termogeneza oznacza wzrost wytwarzania ciepła w reakcji na ochłodzenie organizmu. Wyróżnia się termogenezę bezdrżeniową (nieistotną u osób dorosłych) i termogenezę drżeniową obejmującą drżenie mięśni (dreszcze)[4].
Jeżeli temperatura organizmu różni się od „zaprogramowanej” w podwzgórzu, następuje reakcja organizmu. Gdy temperatura ciała jest niższa od zaplanowanej, dochodzi do skurczu skórnych naczyń krwionośnych, skurczu mięśni przywłosowych i zwiększenia metabolizmu przez drżenie mięśniowe i dreszcze (termogenezę drżeniową). Jeśli temperatura wewnętrzna jest wyższa od „nastawionej” w podwzgórzu, zachodzą reakcje przeciwstawne: rozkurcz naczyń skórnych, zahamowanie drżeń mięśniowych (dreszczy) i pobudzenie gruczołów potowych (nadmierne pocenie)[5].
Drżenie mięśni i dreszcze – co je powoduje?
Czy można mieć dreszcze bez gorączki? Oczywiście. Zazwyczaj takie drżenia to wynik obniżenia temperatury otoczenia. Wzrost napięcia mięśniowego i coraz intensywniejsze dreszcze umożliwiają wzrost tempa metabolizmu, czyli ochronę przed wychłodzeniem i hipotermią.
Termogeneza drżeniowa kontrolowana jest przez ośrodek w tylnej części podwzgórza. Jeśli temperatura wnętrza ciała jest prawidłowa, ośrodek hamują neurony ciepłowrażliwe w przedniej części podwzgórza. Kiedy temperatura otoczenia ulega obniżeniu, hamowanie ustaje i impulsy z ośrodka drżeń przewodzone są do rdzenia kręgowego. Stamtąd bodźce przekazywane są do mięśni szkieletowych. W efekcie napięcie mięśni zwiększa się – aż do wystąpienia drżeń.
Skuteczność termogenezy drżeniowej i dreszczy zależy od zasobów energetycznych organizmu. Energia do skurczów komórek mięśniowych otrzymywana jest z rozpadu glikogenu (zgromadzonego w komórkach). Stąd w drżeniu mięśniowym udział biorą głównie komórki mięśniowe typu II, które energię pozyskują z procesów spalania węglowodanów. Jeśli jednak rezerwy węglowodanów są niewystarczające, główne źródło energii stanowią lipidy, a w termogenezie uczestniczą komórki mięśniowe typu I (wykorzystujące wolne kwasy tłuszczowe) [6].
Skóra i receptory zimna – system szybkiego ostrzegania
Wymiana ciepła z otoczeniem zachodzi przez powierzchnię ciała, dlatego od temperatury skóry zależy stopień utraty ciepła przez organizm. Ilość ciepła, która z wnętrza organizmu dociera do powierzchni ciała, może być regulowana.
Temperatura skóry, w przeciwieństwie do temperatury wewnętrznej, ulega stosunkowo dużym wahaniom, m.in. poprzez regulację przepływu krwi. Skurczone (zwężone) naczynia krwionośne skóry umożliwiają mniejszy przepływ krwi i mniejszą utratę ciepła do otoczenia. Kiedy naczynia krwionośne są rozszerzone, przepływająca krew ogrzewa powłoki ciała i ciepło może być oddawane do otoczenia[7].
Skóra, która zawiera liczne termoreceptory, odbiera informacje o zmianach temperatury otoczenia i pełni funkcję „systemu szybkiego ostrzegania”. Dzięki temu organizm ma czas na reakcję (np. wzbudzenie drżeń), zanim równowaga termiczna ulegnie zaburzeniu. Co ciekawe, liczba receptorów zimna w skórze jest 3-10 razy większa niż liczba receptorów ciepła (to skuteczna ochrona przed wychłodzeniem)[8].
Co oznaczają dreszcze przed gorączką?
Gorączka jest kontrolowaną reakcją obronną organizmu w ostrej fazie choroby.
Skąd dreszcze bez gorączki w przebiegu reakcji gorączkowej? Co oznaczają dreszcze i nagłe uczucie zimna przed wzrostem temperatury ciała?
Pirogeny to substancje pochodzenia zewnętrznego lub wewnętrznego, które mogą podnosić temperaturę wewnętrzną przez podwyższenie temperatury „nastawionej” w podwzgórzu. Pirogeny zewnętrzne to najczęściej czynniki infekcyjne: bakterie, toksyny bakteryjne, wirusy, grzyby, rzadziej komórki nowotworowe, niektóre antygeny i inne[9][10].
Pod wpływem takich czynników komórki ludzkiego układu odpornościowego uwalniają cytokiny prozapalne (pirogeny wewnętrzne). Te zaś – w toku różnych procesów – pobudzają aktywność mózgowego termostatu: ośrodka termoregulacji. Dochodzi do zmiany (podwyższenia) punktu nastawienia (set point) temperatury wnętrza ciała. W rezultacie aktualna ciepłota ciała staje się za niska i uruchamiane są różnorodne mechanizmy (np. drżenia mięśniowe i dreszcze) w celu podwyższenia temperatury ciała do nowego, „zadanego” poziomu[11][12].
Dreszcze, uczucie zimna i „spóźniona” gorączka
Zmiany ciepłoty ciała są opóźnione w stosunku do zmian punktu nastawienia, dlatego zimne dreszcze pojawiają się zwykle wcześniej niż gorączka.
Zanim rozpocznie się faza szybkiego wzrostu temperatury, zwiastują ją charakterystyczne objawy: „gęsia skórka” i chłodna skóra rąk (skurcz naczyń skórnych), uczucie zimna, drżenie ciała i zmiana zachowań (unikanie chłodu i poszukiwanie ciepła, np. pod kocem). Dostosowanie temperatury ciała do zmian poziomu nastawienia termoregulacji w gorączce może trwać nawet kilkadziesiąt minut[13].
Kiedy punkt nastawienia podwzgórzowego termostatu osiąga zaplanowany poziom, przez pewien czas zjawiska wytwarzania i oddawania ciepła równoważą się. Gdy działanie pirogenów na podwzgórze ustaje, dochodzi do obniżenia temperatury docelowej (set point) do wartości prawidłowych (lub niższych).
Następuje faza obniżania temperatury ciała z przekrwieniem (zaczerwienieniem) powłok skórnych (z powodu gwałtownego rozszerzenia naczyń krwionośnych skóry). Wcześniejsze uczucia zimna zastępowane są przez uderzenia gorąca, zlewne poty i reakcje behawioralne sprzyjające rozpraszaniu ciepła (jak zdejmowanie odzieży)[14][15].
O czym świadczą zimne dreszcze?
Zimne dreszcze towarzyszą wielu chorobom przebiegającym z podwyższoną temperaturą.
Dreszcze mogą wskazywać na tzw. gorączkę szczurzą (po ugryzieniu przez szczura) – odzwierzęcą chorobę zakaźną, której zwykle towarzyszą dodatkowe objawy: bóle głowy, mięśni i wysypka[16][17].
Zimne dreszcze u mężczyzn, którym towarzyszą objawy zakażenia układu moczowego (m.in. zapalenie pęcherza moczowego i cewki moczowej, pieczenie przy oddawaniu moczu), mogą wskazywać na rzęsistkowicę (chorobę przenoszoną drogą płciową)[18].
Przyczyną drżeń mięśniowych mogą być choroby nowotworowe. Dreszcze i podwyższona temperatura pojawiają się np. na skutek szybkiego rozpadu komórek nowotworu. Zespół rozpadu guza (nowotworowego) jest stanem zagrażającym życiu. Objawy w jego przebiegu wynikają z zaburzeń metabolicznych i ich powikłań, takich jak: ostra niewydolność nerek, zaburzenia rytmu serca i tężyczka (drżenia mięśniowe lub bolesne skurcze mięśni)[19].
Endokrynologiczne przyczyny dreszczy
O czym mogą świadczyć dreszcze w przebiegu niedoczynności tarczycy?
Hormony tarczycy regulują niektóre procesy wytwarzania ciepła – w niższych temperaturach wzmagają przemianę materii, zwiększają produkcję ciepła i opóźniają uruchomienie termogenezy drżeniowej. W warunkach ich niedoboru (w niedoczynności tarczycy) tolerancja chłodu i niskich temperatur ulega obniżeniu i dreszcze pojawiają się szybciej niż u osób zdrowych[20].
Niedoczynność tarczycy to nie tylko uczucie zimna i dreszcze, ale też przyrost wagi, osłabienie i zmęczenie. Pacjentki skarżą się na ból brzucha (przewlekłe zaparcia), obrzęk stawów, skurcze mięśni, bóle mięśni i inne dolegliwości.
Niedoczynności tarczycy mogą towarzyszyć choroby układu krążenia (np. nadciśnienie tętnicze) i zaburzenia psychiczne, m.in. depresja i stany lękowe; w skrajnych przypadkach – zaburzenia orientacji, otępienie i śpiączka[21].
Przy podejrzeniu niedoczynności tarczycy lekarz zleca laboratoryjne badanie krwi określające stężenie odpowiednich hormonów, w szczególności FT4 – wolnej, aktywnej postaci tyroksyny (hormonu wydzielanego przez tarczycę) i TSH – hormonu tyreotropowego przysadki mózgowej[22].
Niedoczynność tarczycy i dreszcze – kobiecy problem
Kobiety 5–8 razy częściej zapadają na choroby gruczołu tarczowego niż mężczyźni, a przed menopauzą ryzyko ich rozwoju jeszcze rośnie[23]. I to głównie kobietom doskwierają zimne dreszcze w przebiegu niedoczynności tarczycy.
Choć menopauza kojarzy się przede wszystkim z uderzeniami gorąca, pacjentki z niedoczynnością tarczycy częściej skarżą się na drżenia mięśni, dreszcze i nagłe uczucie zimna. Na skutek zmian hormonalnych w tym okresie życia kobiety (tzn. w wieku okołomenopauzalnym) tworzą się sprzyjające warunki do rozwoju chorób endokrynologicznych[24].
Niedoczynność tarczycy jest szczególnie groźna w ciąży. Hormony produkowane przez tarczycę matki są niezbędne do prawidłowego rozwoju płodu, zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży (kiedy tarczyca płodu jest jeszcze całkowicie niezdolna do wytwarzania hormonów)[25][26].
Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych czy przeziębienie?
Zimne dreszcze zwykle pojawiają się w przebiegu reakcji gorączkowej. Oczywiste przyczyny dreszczy stanowią najczęstsze infekcje:
- choroba przeziębieniowa (początek choroby jest łagodny): dreszcze i nieduża gorączka (często bez gorączki), uczucie rozbicia, ból głowy, mięśni, gardła, katar i kaszel[27]
- grypa (gwałtowny początek): dreszcze, gorączka, katar, kaszel, bóle mięśni, ból głowy; u dzieci dominuje podwyższona temperatura ciała i ból brzucha[28].
Podobne objawy może dawać alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, które rozwija się u osób uczulonych, narażonych na wziewne antygeny środowiskowe (np. z bakterii lub grzybów). Zapalenie płuc w ostrej postaci może być przyczyną dreszczy z gorączką i dusznościami, mogą także wystąpić zimne poty i bóle mięśniowe[29].
[1] Avner J.R. Ostra gorączka. Pediatr Dypl 2009;13(5):35-46.
[2] Janicki K., Dreszcze, w: Domowy poradnik medyczny, red. Janicki K., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, s. 32-3.
[3] Sadowski B., Szczepańska-Sadowska E., Termoregulacja, w: Gorączka u dzieci, red. Grygalewicz J., PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2008, s. 11-39.
[4] Tamże.
[5] Tamże.
[6] Tamże.
[7] Tamże.
[8] Tamże, s. 25.
[9] Doniec Z., Jackowska T., Sybilski A., Woroń J., Mastalerz-Migas A. Gorączka u dzieci – rekomendacje postępowania w praktyce lekarza podstawowej opieki zdrowotnej – KOMPAS GORĄCZKA. Fam Med Prim Care Rev 2021;23(1):3-20.
[10] Avner J.R., art. cyt.
[11] Tamże.
[12] Doniec Z., art. cyt.
[13] Caputa M., Gorączka, w: Wykłady z fizjologii człowieka, red. Klawe J., Tafil-Klawe M., PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2009, s. 606-609.
[14] Doniec Z., art. cyt.
[15] Avner J.R., art. cyt.
[16] Czyżowska J. Gorączka po ukąszeniu przez szczura, w: Domowy…, dz. cyt., s. 684.
[17] Katkiewicz M. Choroba z ugryzienia szczura – zakażenie Streptobacillus moniliformis. Życie Wet 2018; 93(5): 341-342.
[18] Janicki K., Rzęsistkowica, w: Domowy…, dz. cyt., s. 434-435.
[19] Krzakowski M., Sacha T., Krzemieniecki K., Zespół rozpadu nowotworu, w: Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2021/22, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.22.2.6, [dostęp online: 8.11.2022].
[20] Sadowski B., dz. cyt.
[21] Lewiński A., Płaczkiewicz-Jankowska E., Niedoczynność tarczycy, w: Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2021/22, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.9.1, [dostęp online: 8.11.2022].
[22] Tamże.
[23] Matuszek B., Nowakowski A., Paszkowski T. Wybrane endokrynopatie w menopauzie – wskazówki praktyczne dotyczące diagnostyki. Przegl Menopauz 2011;4:289-294.
[24] Tamże.
[25] Płaczkiewicz-Jankowska E. Rozpoznawanie i leczenie niedoczynności tarczycy u kobiet planujących ciążę i kobiet w ciąży. Omówienie zaleceń Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego 2021. Med Prakt 2022;2:31-44.
[26] Miśkiewicz P., Bednarczuk T. Niedoczynność tarczycy w ciąży. https://www.mp.pl/pacjent/endokrynologia/choroby/79804,niedoczynnosc-tarczycy-w-ciazy, [dostęp online: 8.11.2022].
[27] Sawiec P., Gładysz A., Choroba przeziębieniowa (przeziębienie), w: Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2021/22, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.1.2, [dostęp online: 8.11.2022].
[28] Czyżowska J., Grypa, w: Domowy…, dz. cyt., s. 411.
[29] Lewandowska K. Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych. Post Nauk Med 2011;24(4):274-285.
Powrót do porad
