Skąd się bierze katar? Przyczyny i sposoby leczenia nieżytu nosa

Każdy z nas przynajmniej raz w życiu miał katar. Są osoby, które zmagają się z nim często – nawet przez większą część roku. Jest to bardzo nieprzyjemny i uciążliwy objaw, który nie tylko pogarsza ogólne samopoczucie, ale też może znacznie utrudnić codzienną aktywność. Przyczyny zatkanego nosa i wypływającej wydzieliny mogą być różne – od infekcji, przez alergię, po stany niezwiązane z chorobą. Sprawdź, skąd się bierze katar.

Katar kojarzy się przede wszystkim z infekcją górnych dróg oddechowych. Jest to podstawowy objaw przeziębienia, grypy i zapalenia zatok przynosowych. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że pojawienie się wycieku z nosa nie zawsze oznacza, że do organizmu wtargnęły drobnoustroje. Ważne jest, aby prawidłowo rozpoznać przyczynę kataru, ponieważ od niej w głównej mierze zależy postępowanie terapeutyczne. Aby to zrobić, należy udać się do lekarza i wykonać niezbędne badania diagnostyczne.

Katar – podstawowe informacje

W nomenklaturze medycznej zamiast określenia katar stosowany jest termin "nieżyt nosa" [1]. Pojęcie to jednak przyjęło się w mowie potocznej. Dlatego jest powszechnie stosowane. Katar najczęściej jest objawem innych schorzeń, chociaż może występować samodzielnie.

Katar jest definiowany jako zapalenie błony śluzowej nosa [2]. Jest on rozpoznawany, gdy charakterystyczne dla niego objawy utrzymują się przez minimum godzinę w 2 kolejnych dniach [3]. Nieżyt nosa to jedna z najczęstszych przyczyn wizyt u lekarza pierwszego kontaktu. Szacuje się, że ostra postać zapalenia błony śluzowej nosa dotyczy nawet 16% populacji, przewlekła 4% populacji, a alergiczny nieżyt nosa to problem, z którym może zmagać się nawet 40% populacji [4].

Katar może pojawić się u osób w każdym wieku. Na jego wystąpienie jesteśmy narażeni przez cały rok. Szczególnie często pojawia się w miesiącach jesienno-zimowych [5] (gdy jest związany z infekcją) lub na wiosnę (gdy jest związany z alergią, ponieważ właśnie wtedy w powietrzu jest wysokie stężenie alergenów wziewnych).

Często stan zapalny obejmuje nie tylko błonę śluzową nosa, ale także zatoki przynosowe. Są to przestrzenie pneumatyczne, które znajdują się w kościach twarzoczaszki. Są one połączone z jamą nosową i wspierają jej funkcje oddechowe i zmysłowe [6].

Jak powstaje katar?

Jama nosowa człowieka jest wyścielona błoną śluzową. Pokrywa ją nabłonek wielowarstwowy migawkowy. Znajdują się w niej liczne naczynia krwionośne, komórki węchowe, a także komórki produkujące śluz. Wydzielina jest potrzebna do rozpuszczania substancji chemicznych obecnych w powietrzu, które odpowiadają za zapach [7]. Nie jest to jego jedyna rola. Śluz nawilża jamę nosową. Jest to niezbędne, aby mogła ona pełnić swoją funkcję.

Przez jamę nosową przechodzi powietrze, które następnie jest dostarczane do płuc. Zanim tak się stanie, musi zostać ogrzane i oczyszczone z zanieczyszczeń i patogenów, które są powszechnie obecne w środowisku. Odpowiada za to błona śluzowa nosa. Z tego powodu jest ona nieustannie narażona na kontakt z czynnikami, które mogą wywołać stan zapalny, czego skutkiem jest katar.

Na skutek stanu zapalnego dochodzi do wzmożonej produkcji śluzu. Jest go na tyle dużo, że zaczyna spływać po tylnej ścianie gardła lub wypływa przez nozdrza. Jednocześnie pojawia się obrzęk błony śluzowej nosa. Do jego skutków należą zatkany nos i problemy z oddychaniem [5].

Skąd się bierze katar?

Ważniejsze od tego, jak powstaje katar, są przyczyny nieżytu nosa. Ich ustalenie umożliwia przeprowadzenie skutecznej terapii oraz wdrożenie działań profilaktycznych, co znacznie poprawia komfort chorego.

Skąd się bierze katar? Może mieć on podłoże [2]:

• infekcyjne,
• alergiczne,
• niealergiczne,
•  

Zdarza się, że mechanizm powstawania kataru jest niejasny – zwykle związany z nadreaktywnością błony śluzowej nosa. W takich sytuacjach nie zawsze udaje się ustalić jego przyczyny [5].

Katar infekcyjny

Katar bardzo często jest spowodowany obecnością patogenów w jamie nosowej. Wirusy i bakterie wnikają do błony śluzowej, gdzie intensywnie się namnażają. Przedostają się one do organizmu drogą powietrzną lub kropelkową – zwykle przez kontakt z osobą chorą. Możliwe jest przeniesienie ich w okolicę nosa na brudnych rękach, z czego często nie zdajemy sobie sprawy.

W większości przypadków katar infekcyjny jest wywołany przez wirusy. Mowa wówczas o przeziębieniu. Za infekcję odpowiadają głównie rhinowirusy. Ale groźne są też inne patogeny powszechnie występujące w środowisku: adenowirusy, wirusy paragrypy, enterowirusy [8], a także wirusy grypy. Katar często jest pierwszym objawem infekcji górnych dróg oddechowych.

Początkowo wydzielina z nosa jest przezroczysta i pochodzi z komórek produkujących śluz. Jest to naturalna reakcja organizmu na czynniki drażniące. Wiąże się ze stymulacją nerwu trójdzielnego. Jednak w kolejnych dniach choroby zmienia się jej charakter. Śluz ulega zgęstnieniu i przyjmuje żółty lub zielony kolor. Jest to spowodowane obecnością komórek układu immunologicznego – głównie leukocytów [8].

Warto pamiętać, że katar jest również objawem infekcji bakteryjnej. Bakterie przedostają się do organizmu w taki sam sposób, jak wirusy. Zdarza się, że początkowo zakażenie jest wirusowe, ale z czasem ulega nadkażeniu. Katar bakteryjny obserwuje się zdecydowanie rzadziej.

Infekcyjny nieżyt nosa może być [4]:

• ostry – trwa do 10 dni,
• przewlekły – trwa do 12 tygodni.

Przewlekły nieżyt nosa o podłożu bakteryjnym często przebiega wraz z zapaleniem zatok. Są na niego narażone osoby z osłabioną odpornością (np. chorzy na AIDS) [4].

Katar alergiczny

Często obserwuje się również alergiczny nieżyt nosa. Ma on podłoże zapalne. Stan zapalny rozwija się pod wpływem alergenów. Są to substancje, które u pewnych osób powodują reakcje nadwrażliwości, w której biorą udział specyficzne przeciwciała klasy IgE. Są one skierowane przeciwko tym konkretnym czynnikom drażniącym [2]. Częsty określeniem na alergiczny nieżyt nosa jest katar sienny.

W większości przypadków alergiczny katar jest spowodowany alergenami wziewnymi. Są to substancje obecne w powietrzu. Szczególnie łatwo uczulają pyłki traw, drzew, kwiatów i chwastów. Warto jednak pamiętać, że do alergenów wziewnych zaliczamy również kurz, sierść i pleśń [5]. Katar sienny jest niezwykle uciążliwym schorzeniem, ponieważ wyeliminowanie czynników drażniących z otoczenia chorego jest trudne, a niekiedy wręcz niemożliwe.

Wyróżniamy:

• sezonowy nieżyt nosa – objawy pojawiają się w miesiącach związanych z okresem pylenia roślin,
• przewlekły nieżyt nosa – objawy nie są związane z pyleniem roślin, a z działaniem innych alergenó

Warto zdawać sobie sprawę, że katar alergiczny może współistnieć z katarem infekcyjnym.

Katar niealergiczny

Niealergiczny nieżyt nosa to katar, który ma charakter przewlekły - jego objawy występują przez cały rok. W błonie śluzowej nosa stwierdza się obecność eozynofilów. Są to komórki biorące udział w reakcjach alergicznych. Jednak nie stwierdza się żadnych innych cech typowych dla alergii. Testy alergiczne są ujemne, a poziom przeciwciał klasy IgE utrzymuje się na prawidłowym poziomie [4].

Niezapalny nieżyt nosa

Należy zdawać sobie sprawę, że katar nie musi być stricte związany ze stanem zapalnym. Mowa wówczas o niezapalnym, naczynioruchowym lub idiopatycznym nieżycie nosa. Jego przyczyną jest nadreaktywność błony śluzowej, co prawdopodobnie jest związane z działaniem autonomicznego układu nerwowego. Katar pojawia się na skutek zadziałania czynników drażniących – np. dymu lub określonego zapachu [2].

Do niezapalnych nieżytów nosa zalicza się również katar hormonalny. Wydzielina z nosa pojawia się na skutek zmian w gospodarce hormonalnej – np. związanych z cyklem menstruacyjnym. Taki rodzaj kataru często dokucza ciężarnym. Objawy ustępują samoistnie [2].

Przyczyną kataru są również niektóre leki. Objawy pojawiają się u osób, które przyjmują m.in. niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwpsychotyczne, leki zmniejszające ciśnienie tętnicze krwi. Nieżyt nosa jest także skutkiem nadużywania leków, które obkurczają naczynia krwionośne błony śluzowej nosa [2].

Jakie są objawy kataru?

O katarze mówimy, gdy obecne są następujące objawy [2]:

• cieknący nos (wydzielina może być wodnista lub gęsta),
• świąd nosa,
• zatkany nos,
• spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła,
• pogorszenie węchu lub jego czasowa utrata,
• kichanie,
• ból lub uczucie ucisku i rozpierania twarzy,
• zaczerwienienie nosa.

Zwykle obecne są także inne objawy, które zależą od przyczyny kataru. Przy infekcji górnych dróg oddechowych mogą wystąpić: gorączka, dreszcze, kaszel, bóle mięśni i stawów, ból głowy, ogólnie złe samopoczucie, zmęczenie [8]. Natomiast przy alergii często obecne są: zapalenie spojówek, pokrzywka, łzawienie oczu [9].

Czy można odróżnić katar wirusowy od bakteryjnego?

Przyjmuje się, że katar sienny ma postać wodnistej wydzieliny. Nie ma ona koloru i nie ulega zgęstnieniu. Nieco inne cechy ma infekcyjny nieżyt nosa. W początkowej fazie przeziębienia lub grypy przyjmuje postać wodnisto-śluzowej wydzieliny, która po kilku dniach ulega zgęstnieniu. Przyjmuje też żółty kolor. Infekcje bakteryjne charakteryzują się katarem gęstym, który ma zielony kolor i nieprzyjemny zapach (związany z ropieniem) [9].

Trzeba jednak pamiętać, że charakter wydzieliny daje nam jedynie wskazówkę, skąd wziął się katar. Aby poznać przyczynę trzeba wziąć pod uwagę również inne objawy kliniczne oraz wykonać badania.

Jak leczyć katar?

Leczenie kataru może być przyczynowe lub objawowe. W pierwszej kolejności stosowane są leki zlecone przez lekarza. W zależności od przyczyny są to leki przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne (antybiotyki), przeciwalergiczne (np. glikokortykosteroidy, leki przeciwhistaminowe) [4].

Główne działania skupiają się jednak na łagodzeniu objawów. Wskazane jest sięganie po leki, które zmniejszają obrzęk błony śluzowej, uszczelniają naczynia krwionośne i udrażniają drogi oddechowe. Preparaty te mają postać kropli i aerozoli [9]. Mogą one zawierać m.in. ksylometazolinę, oksymetazolinę, nafazolinę [10]. Popularne w łagodzeniu kataru są także roztwory soli morskiej.

W zwalczaniu kataru skuteczne mogą być również inhalacje z soli fizjologicznej (0,9% NaCl). Dzięki nim śluzówka nosa jest odpowiednio nawilżona, co znacznie poprawia komfort chorego [11]. Wskazane jest również płukanie jamy nosowej roztworem soli [4]. Osoba chora powinna pamiętać o systematycznym oczyszczaniu nosa, ponieważ zalegająca wydzielina stanowi bardzo dobrą pożywkę dla drobnoustrojów, co może prowadzić do nadkażenia bakteryjnego.

Objawy kataru można łagodzić przy pomocy aromaterapii. Wykorzystuje się w niej naturalne olejki eteryczne. Najlepiej sprawdzają się te o właściwościach przeciwzapalnych: eukaliptusowy, szałwiowy, z mięty pieprzowej [12].

Osoby, które zmagają się z przeziębieniem lub grypą, mogą sięgnąć po leki złożone, które łagodzą kilka objawów jednocześnie – gorączkę, ból i katar, a jednocześnie wspierają organizm w walce z infekcją. Przykładem jest Febrisan, który w składzie ma paracetamol, fenylefrynę (substancja zmniejszająca obrzęk błony śluzowej nosa) oraz witaminę C [13].

Katar – badania diagnostyczne

W wielu przypadkach katar może być leczony w warunkach domowych, bez konsultacji z lekarzem. Niektóre leki łagodzące objawy są dostępne bez recepty. Jednak konsultacja jest konieczna, gdy dolegliwości nasilają się, nie ustępują lub pojawiają się nowe. W takich sytuacjach konieczne może być rozpoczęcie farmakoterapii mającej na celu usunięcie przyczyny kataru lub wykonanie specjalistycznych badań (testów alergicznych, rynoskopii, wymazu z nosa, badań obrazowych, testów laboratoryjnych krwi). Nieżyt nosa może wymagać konsultacji z alergologiem lub laryngologiem [5].

Po jakim czasie ustępuje katar?

Czas utrzymywania się kataru zależy od jego przyczyny oraz zastosowanego leczenia. Przyjmuje się, że infekcyjny nieżyt nosa zwykle trwa około 7 dni [9]. Czas ten może się wydłużyć, jeżeli dojdzie do powikłań. Objawy utrzymują się dłużej, gdy mamy do czynienia z katarem alergicznym.

 

Bibliografia:

1. Fornal i in., Nieżyt nosa – najważniejsze fenotypy i endotypy oraz zasady leczenia, “Alergia Astma Immunologia” 2015, t. 20 (4), s. 242–252.
2. Jędrzejek, D. Pokorna-Kałwak, A. Mastalerz-Migas, Alergiczny i niealergiczny nieżyt nosa, “Lekarz POZ” 2020, nr 2, s. 137-141.
3. Morawiec-Sztandera, Nieżyty błony śluzowej nosa i postępowanie terapeutyczne z uwzględnieniem procesów regeneracyjnych, “Medycyna Biologiczna” 2017, nr 2, s. 57-65.
4. Śliwińska-Kowalska, Leczenie alergicznego i infekcyjnego nieżytu nosa i zatok przynosowych w świetle konsensusów międzynarodowych, “Otolaryngologia” 2016, nr 15, s. 145-151.
5. Sadowska, Katar jesienny czy alergia? Jak nie przeoczyć pierwszych objawów, “Lekarz POZ” 2020, nr 4, s. 221-224.
6. Sylwanowicz, A. Michajlik, W. Ramotowski, Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla średnich szkół medycznych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1980.
7. Aleksandrowicz, R. Ciszek, K. Krasucki, Anatomia człowieka. Repetytorium na podstawie Anatomii człowieka A. Bochenka i M. Reichera, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
8. Eccles, Understanding the symptoms of the common cold and influenza, The Lancet Infectious Diseases, 2005 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7185637/ (dostęp: 10.06.2022).
9. Szamborski, Katar - etiologia i skuteczne leczenie, “Farmacja Praktyczna” 2009, nr 10, s. 723-724.
10. Kamińska, Leki stosowane w przeziębieniu u dzieci, “Pediatria po Dyplomie” 2011, nr 5, s. 83-89.
11. Nowicka-Zuchowska, A. Zuchowski, Leczenie przeziębienia i grypy u dzieci, “Lek w Polsce” 2019, nr 11/12, s. 23-27.
12. Marwicka, K. Niemyska, S. Podraza, Terapeutyczne właściwości aromaterapii, “Kosmetologia Estetyczna” 2015, nr 4, s. 525-531.
13. Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta Febrisan, (750 mg + 60 mg + 10 mg)/5 g, proszek musujący https://febrisan.pl/download/Febrisan.pdf (dostęp: 10.06..2022).