Ból gardła

Ból gardła to często występujący objaw, który pojawia się zarówno u dorosłych, jak i dzieci. Niekiedy jest na tyle uciążliwy, że zakłóca codzienną aktywność i powoduje znaczne pogorszenie samopoczucia. Może mieć wiele przyczyn – najczęściej są to infekcje wirusowe lub bakteryjne. Sprawdź, skąd bierze się ból gardła i jak sobie z nim poradzić.

Ból gardła to częsta przyczyna wizyt w gabinetach lekarskich. Zdarza się, że rocznie na 1000 mieszkańców przypada nawet 200 konsultacji z tego powodu [1]. Większość przypadków obserwuje się na wiosnę, jesień i zimę, co nie oznacza, że nie chorujemy również latem. Podstawą jest przeprowadzenie rzetelnej diagnostyki i postawienie odpowiedniego rozpoznania, co umożliwia włączenie skutecznego leczenia i uniknięcie powikłań.

Jest to objaw w większości przypadków spowodowany stanem zapalnym w obrębie błony śluzowej gardła [1]. Może występować samodzielnie, jednak najczęściej towarzyszą mu jeszcze inne dolegliwości – w zależności od tego, co jest jego przyczyną. Ból utrzymuje się przez cały czas lub pojawia się tylko w określonych sytuacjach (np. przy przełykaniu śliny, w czasie mówienia).

Ból gardła może być opisywany przez pacjentów również jako kłucie lub drapanie. Zdarza się też, że nieodłączną dolegliwością jest chrząkanie, chrypka lub kaszel. Niekiedy ból może promieniować do innych struktur – najczęściej do ucha (otalgia) [2].

Dolegliwości opisane powyżej są związane z unerwieniem czuciowym gardła, które jest niezwykle bogate. Zaopatruje je podśluzówkowy splot włókien nerwowych nerwów: językowo-gardłowego, trójdzielnego i błędnego [2].

Ból gardła może mieć różny stopień nasilenia. Zdarza się, że jest silny i uporczywy – na tyle, że utrudnia codzienne funkcjonowanie i prowadzi do obniżenia jakości życia. Bez względu na charakter i nasilenie wciąż pozostaje jednym z głównych powodów wizyt u lekarza rodzinnego [3].

Jakie są przyczyny bólu gardła?

Za ból gardła odpowiadają różne czynniki. Najczęstszą przyczyną jest zapalenie gardła na tle infekcyjnym. Jednak dolegliwości mogą wywołać również inne schorzenia, które nie są związane z działaniem drobnoustrojów i stanem zapalnym. Ustalenie, co jest przyczyną bólu gardła ma znaczenie głównie dla procesu leczenia [2].

Infekcje wirusowe

W zdecydowanej większości przypadków przyczyną bólu jest zapalenie gardła na tle wirusowym. Wirusy odpowiadają nawet za 95% infekcji u dorosłych i 85% infekcji u dzieci [3]. Większość zakażeń obserwuje się wiosną i jesienią [1].

Wirusowe zapalenie gardła może być spowodowane przez [1]:

rynowirusy,
adenowirusy,
koronawirusy,
wirusy grypy,
wirusy paragrypy,
wirus Epsteina-Barr,
wirusy Coxsackie,
wirus opryszczki zwykłej (HSV).

Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt z osobą chorą (a dokładniej wydzieliną nosogardła, w której obecne są patogeny). Okres inkubacji wynosi od 1–6 dni [1]. Poza bólem gardła obecne są także inne objawy. Zalicza się do nich m.in. podwyższoną temperaturę ciała, nieżyt nosa, bóle mięśni i stawów, kaszel, ogólne zmęczenie i uczucie rozbicia, biegunkę, zapalenie spojówek [3].

Na podstawie objawów towarzyszących można podejrzewać, jaki wirus odpowiada za zapalenie gardła. Jeżeli bólowi towarzyszy zapalenie spojówek, choroba jest wywołana przez adenowirusy. Natomiast koronawirusy i wirusy paragrypy dają typowy obraz przeziębienia [4].

Przy zapaleniu gardła wywołanym przez wirusy Coxsackie w na łukach podniebiennych, w przedsionku jamy ustnej i na dziąsłach obecne są zmiany o charakterze pęcherzykowym. Natomiast zakażenia HSV powodują zmiany zapalno-nadżerkowe [4].

Z kolei wirus Epsteina-Barr wywołuje chorobę, jaką jest mononukleoza zakaźna. Jej objawami są nie tylko bolące gardło, ale także powiększenie węzłów chłonnych szyi, powiększenie migdałków oraz gorączka (trwająca powyżej 7 dni). Zakażenia tego typu obserwuje się głównie u młodych osób – między 15. a 30. rokiem życia [4].

Infekcje bakteryjne

Znacznie rzadziej występuje zapalenie gardła spowodowane infekcją bakteryjną. Szacuje się, że bakterie odpowiadają za 15% zachorowań u dzieci i 4–10% zachorowań u osób dorosłych [4].

Większość infekcji jest spowodowana Gram-dodatnimi paciorkowcami grupy A [4]. Inne bakterie odpowiedzialne za bakteryjne zapalenie gardła to [2]:

Streptococcus pneumoniae,
Haemophilus influenzae,
chlamydie,
mykoplazmy,
dwoinki rzeżączki.

Bakterie wywołują różne infekcje dróg oddechowych. Często jest to ostre zapalenie migdałków podniebiennych, czyli angina. Do zachorowań najczęściej dochodzi późną zimą i wczesną wiosną. Początek choroby jest nagły. Zwykle jako pierwsza pojawia się gorączka, następnie dołączają inne objawy: silny ból gardła, powiększenie węzłów chłonnych, obrzęk gardła, powiększenie migdałków podniebiennych (niekiedy z białym nalotem), bóle brzucha, nudności i wymioty [5].

Bakterie odpowiedzialne za zapalenie gardła przenoszą się drogą kropelkową – gdy osoba chora mówi, śmieje się, kicha lub kaszle, patogeny łączą się z cząsteczkami powietrza. Warto pamiętać, że zdarza się również nosicielstwo bezobjawowe – zwykle u dzieci [4].

Procesy nowotworowe

Ból gardła może być spowodowany procesami nowotworowymi, które toczą się w obrębie jamy ustnej i szyi. Ich przyczyną są niekontrolowane podziały nieprawidłowych komórek. Czynnikami ryzyka są m.in.: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, wdychanie szkodliwych substancji, zakażenie HPV. Do niepokojących objawów – poza bólem gardła – zalicza się: uczucie ciała obcego w gardle, zmianę zabarwienia głosu, przewlekłą chrypkę, trudności w połykaniu, pogrubienie szyi [6].

Ból gardła wynika także z zastosowanego leczenia nowotworowego. Mowa o promieniowaniu jonizującym, które jest stosowane w terapii nowotworów głowy i szyi. Pod jego wpływem może rozwinąć się zapalenie poradiacyjne, które objawia się głównie dolegliwościami bólowymi [7].

Refluks żołądkowo-przełykowy

Bolące gardło może być wynikiem chorób, które toczą się w innych układach. Przykładem jest refluks żołądkowo-przełykowy. Jest on spowodowany spontaniczną relaksacją dolnego zwieracza przełyku, zaburzeniami motoryki przełyku, upośledzonym opróżnianiem żołądkowym, uszkodzeniem bariery antyrefluksowej lub czynnikami zewnętrznymi (m.in. nieodpowiednią dietą). W przebiegu choroby refluksowej dochodzi do zarzucania kwaśnej treści żołądkowej do wyższych odcinków przewodu pokarmowego. W wyniku podrażnienia błony śluzowej gardła rozwija się stan zapalny, czego objawem jest ból [8].

Inne przyczyny bólu gardła

Ból gardła nie musi być objawem chorób. Dolegliwości mogą pojawić się na skutek podrażnienia błony śluzowej. Do czynników drażniących zaliczamy [9]:

suche powietrze,
alergeny wziewne,
dym papierosowy,
alkohol,
zmiany temperatury,
różnego rodzaju substancje chemiczne,

Ból gardła może być wynikiem nadużywania głosu. Dolegliwości pojawiają się głównie u tych osób, których obowiązki zawodowe wiążą się z mówieniem lub śpiewaniem.

Zdarza się, że ból gardła jest spowodowany urazem. Może do niego dojść w trakcie przełykania pokarmów lub połknięcia ciała obcego. Poszkodowany zgłasza nagły i ostry ból, który nasila się w trakcie połykania. Zdarza się, że ślina jest podbarwiona krwią – gdy dojdzie do uszkodzenia błony śluzowej gardła [2].

Ostry i przewlekły ból gardła

W praktyce klinicznej stosuje się następujący podział [2]:

ostry ból gardła,
przewlekły ból gardła.

W pierwszym przypadku dolegliwości wywołane są przez ostre procesy zapalne, które są skutkiem infekcji wirusowej lub bakteryjnej.

Natomiast przewlekłe zapalenie gardła jest skutkiem stanów zapalnych i zakażeń, które toczą się przez dłuższy czas. Rozwija się ono pod wpływem przedłużonej ekspozycji błony śluzowej gardła na szkodliwe i niekorzystne czynniki (np. zanieczyszczenia). Przyczyną bólu mogą być również przewlekłe procesy zapalne pochodzące z sąsiadujących struktur (np. zatok przynosowych) lub z innych części organizmu [2].

Czy bolące gardło jest wskazaniem do wizyty u lekarza?

Ból gardła jest objawem występującym często i powszechnie. Dlatego wiele osób w pierwszej kolejności podejmuje samodzielne próby jego złagodzenia. W przypadku infekcji wirusowej lub dolegliwości spowodowanych podrażnieniem są one wystarczające, aby poczuć się lepiej. W aptekach są dostępne bez recepty różnego rodzaju leki przeciwbólowe i przeciwzapalne.

Domowe leczenie nie jest wystarczające w przypadku zapalenia gardła wywołanego bakteriami. Wówczas niezbędna jest pomoc lekarza. Warto przy tym mieć na uwadze, że tylko medyk jest w stanie określić przyczynę bólu gardła.

Kiedy wizyta u lekarza jest wskazana? Gdy:

ból gardła jest silny i uciążliwy,
ból gardła utrzymuje się od kilku dni,
leki dostępne bez recepty nie przynoszą ulgi,
bólowi gardła towarzyszą jeszcze inne objawy (zwłaszcza gorączka, bardzo złe samopoczucie),
ból gardła często nawraca,
ból gardła znacznie utrudnia lub uniemożliwia połykanie pokarmów,
doszło do połknięcia ciała obcego lub oparzenia.

Z bólem gardła można zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu lub laryngologa.

Diagnostyka bólów gardła

Ostre zapalenie gardła w codziennej praktyce lekarskiej jest rozpoznawane na podstawie objawów klinicznych. Infekcje bakteryjne i wirusowe mają podobne objawy, jednak nieco różnią się przebiegiem. Przy stawianiu diagnozy lekarz może posługiwać się różnego rodzaju skalami oraz badaniami dodatkowymi [4].

W diagnostyce bólu gardła można zastosować badania laboratoryjne krwi, a także badania mikrobiologiczne. Posiew z gardła wykonywany jest przy podejrzeniu infekcji bakteryjnej. Jego alternatywą są szybkie testy wykrywające antygeny paciorkowca [4]. Jeżeli istnieją ku temu wskazania, pacjent jest kierowany na badania obrazowe lub endoskopowe.

Leczenie bólu gardła

Sposób leczenia bólu gardła zależy od tego, co jest jego przyczyną. Zastosować można leczenie przyczynowe (jego celem jest wyeliminowanie przyczyny dolegliwości) oraz objawowe (ma na celu złagodzenie nieprzyjemnych dolegliwości). Jako wsparcie specjalistycznej terapii dopuszczalne są domowe sposoby na ból gardła, które mogą poprawić komfort chorego.

Leczenie infekcji wirusowej

Infekcja wirusowa wymaga leczenia objawowego. Leki przeciwwirusowe (acyklowir i famcyklowir), które usuwają przyczynę, są stosowane głównie przy zakażeniach wirusami z rodziny herpes [4]. Preparaty dostępne są wyłącznie na receptę.

W leczeniu objawowym stosuje się leki przeciwbólowe (paracetamol) i przeciwzapalne (ibuprofen). Środki te jednocześnie wykazują działanie przeciwgorączkowe, co jest niezwykle ważne w przypadku infekcji wirusowych przebiegających ze wzrostem temperatury ciała [4].

Jeżeli przyczyną bólu gardła jest przeziębienie lub grypa, można sięgnąć po preparaty złożone – np. Febrisan. Jego głównym składnikiem jest paracetamol. Wspierają go witamina C oraz fenylefryna. Preparat działa kompleksowo – zmniejsza objawy infekcji oraz poprawia ogólną odporność, dzięki czemu organizm lepiej radzi sobie ze zwalczaniem patogenów. Febrisan ma postać hot drinka – zawartość saszetki rozpuszcza się w ciepłej wodzie. Przyjemnie rozgrzewa, ma delikatny smak i przynosi szybką ulgę [10].

Na chore gardło można zastosować leki o działaniu miejscowym. Są one dostępne w formie tabletek, pastylek do ssania lub sprayów. Stosuje się w nich następujące substancje aktywne [11]:

ambroksol – działa znieczulająco,
chlorchinaldol – substancja o działaniu antyseptycznym,
chlorowodorek benzydaminy – działa przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie,
mentol – zmniejsza czułość nerwów czuciowych błony śluzowej gardła,
flurbiprofen – działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie,
lidokaina – działa znieczulająco [3],
chlorheksydyna – działa przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo [3].

W leczeniu objawowym dobrze sprawdzają się nie tylko pastylki i aerozole. Pacjenci z powodzeniem sięgają po preparaty do płukania gardła. Działają one antyseptycznie, przeciwzapalnie i przeciwbólowo.

Leki ogólnoustrojowe działają dłużej od preparatów do stosowania miejscowego. Jednak w przypadku tych drugich efekt terapeutyczny zwykle pojawia się szybciej. Dzieje się tak ponieważ substancja czynna jest podawana w dużym stężeniu bezpośrednio do miejsca, w którym toczy się proces zapalny [3].

Wszystkie powyższe leki na ból gardła służą do krótkotrwałego leczenia. Należy je stosować zgodnie z zaleceniami producenta, które są opisane w ulotce dołączonej do opakowania.

Leczenie infekcji bakteryjnej

Przy infekcji bakteryjnej konieczne jest podanie antybiotyku. Jest to lek, który ma działanie bakteriobójcze. Głównie stosuje się penicyliny i cefalosporyny II generacji. Ze względu na narastającą antybiotykooporność związaną z nadużywaniem antybiotykoterapii, tego typu leczenie zarezerwowane jest wyłącznie dla osób z potwierdzonym zakażeniem bakteryjnym [1]. Jednocześnie stosować można leki przeciwbólowe o działaniu miejscowym i ogólnym oraz naturalne i domowe sposoby na ból gardła.

Domowe i naturalne sposoby na ból gardła

W łagodzeniu bólu gardła sprawdza się nie tylko farmakoterapia. Metody niefarmakologiczne stanowią wartościowe uzupełnienie terapii. Ukojenie w nieprzyjemnych dolegliwościach mogą przynieść substancje naturalne, które mają właściwości powlekające błony śluzowe. Należą do nich: siemię lniane, miód, wyciąg z prawoślazu [3].

Dobrze sprawdza się również płukanie gardła naparem z szałwii lekarskiej lub tymianku. Zioła te mają właściwości przeciwzapalne i antyseptyczne [7, 12].

Oprócz tego należy zadbać o dostęp świeżego powietrza i jego odpowiednie nawilżenie. W tym celu można zastosować nawilżacze powietrza. Suche powietrze powoduje przesuszenie błony śluzowej gardła, co powoduje podrażnienie i osłabia jej mechanizmy obronne przed patogenami. Unikać należy dymu papierosowego [3], spożywania zimnych napojów i pokarmów oraz nadwyrężania głosu.

Jak uchronić się przed bólem gardła?

Można podjąć działania profilaktyczne, które pozwalają zmniejszyć ryzyko stanu zapalnego gardła. Przede wszystkim unikać należy kontaktu z osobą chorą, a także skupisk ludzi w okresie wzmożonego zachorowania na grypę i przeziębienie. Trzeba pamiętać o częstym myciu rąk oraz ich dezynfekcji (gdy nie ma dostępu do wody i mydła - np. w miejscach publicznych). Dobrze jest unikać ekspozycji na dym papierosowy oraz ograniczyć przebywanie w pomieszczeniach z suchym powietrzem (np. klimatyzowanych) lub zadbać o jego nawilżenie.

Źródła:

B. Kalicki i in., Ból gardła – kiedy leczenie objawowe jest wystarczające?, “Pediatria i Medycyna Rodzinna” 2012, t. 8, nr 2, s. 107-110.
E. Waśniewska-Okupniak, Ból gardła, “Lekarz POZ” 2020, nr 5, s. 253-257.
E. Kuchar, M. Karlikowska-Skwarnik, Leczenie ostrych stanów zapalnych gardła, “Zakażenia XXI wieku” 2018, nr 1, s. 175-182.
E. Gowin, W. Horst-Sikorska, Leczenie zapalenia gardła bez antybiotyku – czy to możliwe?, “Farmacja Współczesna” 2012, nr 5, s. 83-89.
A. Syryło, Zapalenie migdałków podniebiennych, “Alergoprofil” 2009, nr 1, s, 11-15.
A. Komorowski, Nowotwory złośliwe gardła (rak gardła), https://www.mp.pl/pacjent/onkologia/chorobynowotworowe/148021,rak-gardla (dostęp 11.07.2022).
J. Wysocki, K. Nowicka-Falkowska, Przegląd preparatów pochodzenia roślinnego stosowanych w stanach dysfunkcji błony śluzowej jamy ustnej i gardła, “Polski Przegląd Otolaryngologiczny” 2013, nr 2, s. 146-158.
M. Korzonek, A. Dziergas, M. Kuczyńska, Choroba refluksowa przełyku (GERD) - problem wciąż aktualny, “Forum Medycyny Rodzinnej” 2014, t. 8, nr 5, s. 201-210.
M. Zagor, P. Czarnecka, M. Janoska-Jaździk, Ostre i przewlekłe zapalenie gardła, Medycyna Praktyczna, 2018 https://www.mp.pl/pacjent/otolaryngologia/choroby/choroby-jamy-ustnej-i-gardla/179684,ostre-i-przewlekle-zapalenie-gardla (dostęp 11.07.2022).
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta Febrisan, (750 mg + 60 mg + 10 mg)/5 g, proszek musujący https://febrisan.pl/download/Febrisan.pdf (dostęp 11.07.2022).
M. Mańka, Substancje lecznicze stosowane w przeziębieniu, “Lek w Polsce”, 2014, t. 24, nr 07-08, s. 21-34.
D. Jałoza, M. Kamińska-Jałoza, Fitoterapia stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, “Herbalism”, 2015, nr 1, s. 76-83.

Ból gardła – przyczyny, objawy, leczenie